Z historii Oddziału Związku Literatów Polskich w Opolu

 24 lata temu (w 1995 r. — z okazji 50-lecia środowiska literackiego Opolszczyzny i 40-lecia oddziału ZLP) Maciej Siembieda napisał:

(…) Po wojnie pisano tak: katiusze rozświetliły wielowie­kowy germański mrok, a słowo polskie wróciło na Opolszczyznę zatknięte za pas żołnierza kościu­szkowca, który przyniósł je tu wraz z wolnością, zaszcze­pił, pozostawił przyszłym pokoleniom — samemu stając na straży odrzańskiej granicy. Brzmiało to malowniczo i mia­ło połysk prawdy historycznej, choć się z nią mijało. Pro­pagandowa liryka zapominała, że polskie słowo na Opolszczyźnie mieszkało zawsze, choć w warunkach przymu­sowego milczenia. Pół wieku temu wydarzenia zmieniły okoliczności. Zanim wystygły opolskie zgliszcza — nad Odrę przyjechali ludzie, którzy potrafili ożywiać papier logiką przemyśleń i estetyką polszczyzny. Znaleźli się w tyglu kul­tur, zdawali egzamin z tolerancji, uczyli się rozumieć — czę­sto od pisarzy miejscowych, obytych z leksykonem pojęć niezrozumiałych dla przybyszów. Potem wspólnie stworzyli środowisko literackie, wychowali następców, opowiedzieli własnymi słowami zmieniającą się rzeczywistość. Dziś ob­chodzą pięćdziesięciolecie, którego można im tylko poza­zdrościć — dedykując specjalną wkładkę literacką.  [Mowa o wkładce do ówczesnej „Nowej Trybuny Opolskiej” — przypis i pogr. H. D.]

Dzisiaj możemy i powinniśmy dodać: TO DZIĘKI SŁOWU POLSKIEMU NA TYCH ZIEMIACH PRZETRWAŁA POLSKOŚĆ. A pisarze są pracownikami słowa.

Powstanie  w Opolu oddziału Związku Literatów Polskich poprzedzone zostało zorganizowaniem (z inicjatywy Kazimierza Kowalskiego) w listopadzie 1953 r. Opolskiego Zespołu Pisarskiego. Jego zarząd tworzyli: Adolf Lekki (przewodniczący), Kazimierz Kowalski (sekretarz), Stefan Chmielnicki (skarbnik), Rafał Urban i Ryszard Hajduk (członkowie). Zespół zrzeszał 35 osób, działał do lipca 1955 r.

16 lipca 1955 r. powołano Oddział Związku Literatów Polskich w Opolu. Należeli do niego: Zbyszko Bednorz, Stefan Chmielnicki, Jerzy Gałuszka, Ryszard Hajduk, Jakub Kania, Kazimierz Kowalski, Adolf Niedworok, Rafał Urban, Bogumił Wyszomirski i Zbigniew Zielonka. Pierwszym prezesem oddziału wybrano wówczas Rafała Urbana.

W książce „Pisarze Opolszczyzny”, wydanej przez Instytut Śląski w 1975 r., Leokadia Pośpiechowa informowała:

(…) Stopniowo powiększał się krąg ludzi piszących, którzy odpowiadali wymogom stawianym przed nowo wstępującymi w szeregi ZLP. Łącznie od momentu powstania do chwili obecnej [1975 r.] Opolski Oddział ZLP zrzeszał stale lub czasowo 26 osób. Obecnie liczy 15 następujących członków: Zbyszko Bednorz, Ludwik Bielaczek, Irena Dudek, Stefan Chmielnicki, Jan Goczoł, Ryszard Hajduk, Marek Jodłowski, Kazimierz Kowalski, Nina Kracherowa, Anna Markowa, Adolf Niedworok, Wanda Pawlik, Franciszek Pilarek, Władysław Studencki i Bogusław  Żurakowski.(…) Od 1965 r. przy Opolskim Oddziale ZLP istnieje Koło Młodych, które aktualnie zrzesza sześciu pisarzy. Są to: Marian Buchowski, Harry Duda, Jan Ch. Feusette, Tadeusz Soroczyński, Krystian Szafarczyk i Józef Trafidło. Przewodniczącym Koła jest Harry Duda  (wcześniej tę funkcję pełnili Bogusław Żurakowski, Stanisław Nyczaj i Marek Jodłowski).

Wg publikowanych (oraz osobistych) relacji Harry’ego Dudy:

W czasie ostatniej (czasowo niepełnej — od marca 1981) kadencji władz oddziału — do momentu wprowadzenia stanu wojennego 13.12.1981 r. — prezesem oddziału był Zbyszko Bednorz, sekretarzem Marek Jodłowski, skarbnikiem Kazimierz Kowalski.

(…) Radykalnie nowa sytuacja wytworzyła się w następstwie wprowadzenia 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego w kraju. Związek Literatów Polskich, najpierw zawieszony, rozwiązany został arbitralną decyzją władz państwowych 19 sierpnia 1983 r. Na szczeblu krajowym podjęto udaną próbę reaktywowania ZLP, w pewnym sensie założenia go od nowa. Część dawnych członków poparła ten fakt, a pozostała część kontestowała, pozostając poza ZLP. W całym kraju ostro zaznaczyła się wśród literatów (istniejąca zresztą i wcześniej) polaryzacja stanowisk ideologiczno-politycznych, a ponadto  uwidoczniły się różnice w rozumieniu roli i usytuowania pisarzy w praktyce życia społecznego, jak też doszło do głosu w nowych warunkach indywidualne wyważanie korzyści osobistych (lub ich braku) płynących z członkostwa w ZLP. Ci, którzy kontestowali reaktywowany ZLP  — utworzyli później własne Stowarzyszenie Pisarzy Polskich. (…)

W 1982 r. komisarzem (pełnomocnikiem władz) ds. zawieszonego oddziału opolskiego ustanowiony został przez władze stanu wojennego Kazimierz Kowalski.

Oddział opolski reaktywowano 29.02.1984 r. (Jan Goczoł — prezes, Harry Duda — sekretarz, Stanisław Chaciński — skarbnik). U schyłku 1985 roku oddział ZLP w Opolu liczył dziewięciu członków rzeczywistych w osobach: Stanisława Chacińskiego, Harry’ego Dudy, Ireny Dudek, Jana Goczoła  (prezes), Marka Jodłowskiego, Kazimierza Kowalskiego, Niny Kracherowej, Bolesława Lubosza, Ryszarda Kincla i zrzeszał też sześciu kandydatów: Jerzego Kareckiego, Adama Kurczynę, Zenona Miernickiego, Andrzeja Pierszkałę, Tadeusza Soroczyńskiego i Krystiana Szafarczyka.

Jak napisał Marian Buchowski:

(…) W Opolu grupę inicjatywną przywracającą do istnienia organizację pisarską o nazwie Związek Literatów Polskich stanowili: Jan Goczoł, Nina Kracherowa, Kazimierz Kowalski, Marek Jodłowski i Stanisław Chaciński, do której – pokonawszy dość zasadnicze opory – dołączył Harry Duda (korzystam tu z jego informacji, zawartych w książce „Edukacja regionalna w zreformowanej szkole”). Wielbicielom czarno-białej optyki taki skład osobowy trochę utrudniał etykietowanie, bo np. Marek Jodłowski za swe poglądy polityczne utracił stanowisko zastępcy naczelnego w redakcji miesięcznika społeczno-kulturalnego „Opole”, a po jednej z rozmów z TW donoszącym na opolskich pisarzy i dziennikarzy, oficer SB zlecił temu „kapuście” szczegółowe raportowanie m.in. o Jodłowskim. Zaś Harry Duda, po ukończeniu studiów, szukał pracy z wilczym biletem, którym władza podziękowała mu za aktywność w czasie Marca 68 i działalność redaktorsko-autorską w studenckiej „Famie”.

Odnosząc się do podjętej w Opolu w 1984 r. próby ponownego zorganizowania się środowiska piszących – Harry Duda, po wielu latach, tak w publikacji zatytułowanej „Opole literackie 1945 – 2000 (próba podsumowania)” rekonstruuje, chyba nie tylko swoje, motywy działania. Uważa on, że grupa inicjatywna „wyszła ze słusznego – nawet z dzisiejszej perspektywy – pragmatycznego założenia, że ważniejsze jest samo utrzymanie na przyszłość instytucjonalno-organizacyjnego stanu posiadania (organizacja pisarska i lokal z biurem) dla naszego środowiska, niż poddanie się bez reszty wyważaniu racji politycznych. Zresztą grupa ta była jednomyślna w ocenie, że ówczesne władze partyjno-państwowe dopuściły się ewidentnego nadużycia polityczno-prawnego i wielkiej szkody, nie tylko moralnej, wobec pisarzy, dokonując zamachu na ZLP. Jednak w wymiarze regionalnym, opolskim, w środowisku złożonym z tak nielicznej w sumie grupy osób, wolnym w zasadzie od zbyt ostrych podziałów politycznych i personalnych, uznaliśmy, że należy stanąć ponad sprawami wielkiej czy średniej polityki i ocalić, co się da. Wszak przyszłość była przed nami niewiadomą tak samo, jak przed innymi.”

Jan Goczoł prezesuje zarządowi do roku 1992, kiedy to kierowanie oddziałem przejmuje Harry Duda, praktycznie pełniący od wielu lat funkcję urzędującego wiceprezesa, zajmującego się większością nie tylko bieżących spraw.

Duda pełni funkcję prezesa zarządu aż przez trzy kadencje, do roku 2002. Zarząd, za prezesury Harry’ego Dudy, uzupełniali: Tadeusz Soroczyński – sekretarz i Kazimierz Kowalski – skarbnik (kadencja 1992–1996), Krystian Szafarczyk – sekretarz, Zygmunt Dmochowski – skarbnik (lata 1996 – 2002).

W tzw. międzyczasie zmieniał się nie tylko skład zarządu u opolskich literatów. Zmienił się też np. ustrój.

(…) Władze od kultury — pisał Marian Buchowski — nie zdążyły jeszcze w tym czasie postawić zakrocznej nogi na gruncie nowego ustroju i starym nawykiem, zwanym dotacją, cykały literatom po parę złotych na sprawy wydawnicze. Do tego trochę pieniędzy prywatnych, trochę od sponsorów i w latach 1989 – 2000 w „Wersie” wychodzi aż 59 książek literackich. Były to zbiory: Edmunda Borzemskiego, Stanisława Chacińskiego, Danieli Długosz-Pency, Zygmunta Dmochowskiego, Ireny Zajączkiewicz-Dudek, Harry’ego Dudy, Jacka Grunwalda, Marka Jodłowskiego, Jerzego Kareckiego, Zygmunta Kętrzyńskiego, Jerzego Kozarzewskiego, Dobromira Kożucha, Adama Kurczyny, Elżbiety Lisak-Dudy, Bolesława Lubosza, Pawła Maleszki, Wiesława Malickiego, Kazimierza Markowskiego, Teresy Nietykszy, Andrzeja Pałosza, Andrzeja Pierszkały, Edwarda Pochronia, Wilhelma Przeczka, Waltera Pyki, Jana Pyszki, Zbigniewa Ruszela, Macieja Siembiedy, Izabeli Skałki-Langier, Tadeusza Soroczyńskiego, Krystiana Szafarczyka, Karoliny Turkiewicz-Suchanowskiej, Marka Wołyńskiego i Janusza Wójcika.

Głównie dzięki książkom wydanym przez „Wers” opolski oddział ZLP znacznie się powiększył.  Harry’ego Dudę, jak łatwo się domyśleć znając polską normę, spotkała nie tylko wdzięczność autorów „uksiążkowionych” przez „Wers”. Dlatego pisemnie powiadomił członków organizacji opolskiej, że w kolejnej kadencji nie zamierza ubiegać się o żadną funkcję we władzach oddziału, a potem, nie opuszczając Opola, wraz z Elżbietą Lisak-Dudą przeniósł się do oddziału ZLP w Warszawie. A Oficyna Literacka „Wers”, jak również łatwo się domyślić, przestała działać. (…)

Książek przybywało, pojawiali się nowi autorzy, ale — niestety — szeregi pisarzy o ugruntowanej już pozycji topniały nie tylko za sprawą wyprowadzki z naszego województwa. W latach 1990 – 2007 zmarło 10 członków opolskiego oddziału ZLP: Stanisław Chaciński (1936 – 1990), Marek Jodłowski (1941 – 1992), Nina Kracherowa (1929 – 1993), Andrzej Pierszkała (1952 – 2000), Bolesław Lubosz (1928 – 2001), Jacek Grunwald (1948 – 2003), Jerzy Karecki (1954 – 2005), Adam Kurczyna (1935 – 2005), Irena Zajączkiewicz-Dudek (1922 – 2005), Karolina Turkiewicz-Suchanowska (1939 – 2007). Niepowetowaną stratą nie tylko dla środowiska literackiego była śmierć nestora opolskich pisarzy Zbyszka Bednorza (1913 – 2010), swego czasu członka dawnego ZLP i prezesa opolskiego oddziału, a po 1989 roku należącego do Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. (…) Harry Duda, zgodnie z wcześniejszą pisemną zapowiedzią, nie wyraził zgody na kandydowanie do zarządu w kolejnej kadencji. Nie pomogły usilne prośby kolegów. Swoją kadencję zakończył, zostawiając oddział we wzorowym porządku, zarówno formalnym, jak finansowym i technicznym. Opolski oddział ZLP powiększył się do 26 osób (w tym dwie o statusie kandydata, który to status potem zlikwidowano).

Zgromadzeni 8.06.2002 r. na walnym zebraniu sprawozdawczo-wyborczym słuchali pełnego treści sprawozdania z prac zarządu i zastanawiali się, jak to jest, że ustępujący prezes, prezentujący w swych wierszach pełną rozmachu, nieokiełznaną wyobraźnię, potrafi jednocześnie docenić wagę przyziemnych konkretów. Ze sprawozdania zarządu: „Lokal jest odmalowany i jako tako wysprzątany, firany są wyprane i czekają na zawieszenie, zważywszy gabaryty 4 m, przez kogoś względnie silnego i sprawnego. Z darowizny kol. Dmochowskiego w szafie znajduje się sprawny odkurzacz do korzystania, a z darowizny H. Dudy – czajnik elektryczny. Kuchenka wyposażona jest w zastawę, a lokal w podstawowe narzędzia czystości i podręczną drabinę. Naprawiono też niesprawną spłuczkę w WC”.

Nowym prezesem, wybranym na tym zebraniu, został Ryszard Kincel (rocznik 1933) – mieszkający w Raciborzu badacz historii Śląska i jej popularyzator, za swój dorobek pisarski uhonorowany m. in. Nagrodą im. Karola Miarki. W skład zarządu weszli także: Kazimierz Kowalski – wiceprezes, Zygmunt Dmochowski – sekretarz i Wiesław Malicki – skarbnik.

W jakiś czas po wyborach kontakt (także telefoniczny i listowny) z nowym prezesem się urwał, nie znano przyczyny tego stanu, dopiero potem okazało się, że sprawcą wycofania, nie tylko z prac w zarządzie, jest ciężka choroba. Oddziałem zaczął więc kierować wiceprezes Kazimierz Kowalski, współorganizujący przed półwieczem oddział ZLP w Opolu.

I dalej wg relacji Dudy:

W roku 1992 oddział znajdował się na progu rozwiązania z uwagi na liczebność (wielu pisarzy w międzyczasie zmarło). Wydawane przez „Wers” książki, wysoko oceniane przez Komisję Kwalifikacyjną Zarządu Głównego ZLP, umożliwiły przyjęcie wielu nowych członków, zwłaszcza tych będących dotąd na statusie kandydatów.

W czasie trzech kadencji Dudy uratowano istnienie lokalu oddziału w Rynku, w ówczesnym Domu Związków Twórczych (mimo ustania dotacji państwa na lokal i obsługę biurową)  i zapewniono mu pełne wyposażenie. Wszelkie prace biurowo-administracyjne, finansowo-kasowo-bankowe i księgowe oraz porządkowe wykonywał osobiście i nieodpłatnie prezes. W 2002 r. pozostawił oddział bez jakichkolwiek długów, ze skromną gotówką w kasie i skromnym zasobem konta bankowego, czego dowodzą protokóły zdawczo-odbiorcze.

W roku 2002, jak wyżej wspomniano, prezesem  oddziału został Ryszard Kincel. Po jego śmierci w 2004 r. pracami zarządu nominalnie kierował wiceprezes Kazimierz Kowalski. W trakcie 3 kadencji zarządu pod jego kierownictwem nie odbyło się żadne walne zgromadzenie członków i nie wybierano nowych władz (z pogwałceniem Statutu ZLP). Utracono w tym czasie lokal oddziału wraz z wyposażeniem.

Wg relacji M. Buchowskiego — najpierw (data nieznana) lokal został zalany wodą z dachu, potem nieznana osoba (osoby, firma zarządzająca lokalami?) zainstalowała (data nieznana) od zewnątrz lokalu potężną kłódkę i tym samym pomieszczenie nie było dostępne dla ZLP.

W roku 2010 działalność ZLP w Opolu — z poważnymi trudnościami — wznowiono. 23 kwietnia opolski oddział wybrał nowe władze, czyli zarząd w składzie: Marian Buchowski — prezes (wybrany w osobnym głosowaniu), Władysław Żołnowski — sekretarz, Wiesław Malicki — skarbnik, Edmund Borzemski — członek. Jednak lata zaniedbań poprzedników dotkliwie dały o sobie znać nowemu prezesowi. Biurokratyczna praktyka firmy zarządzającej lokalami próbowała obciążyć M. Buchowskiego jako nowego prezesa i zarazem osobę fizyczną osobistym długiem ponad 17 tys. zł tytułem niepłaconych od 2002 r. należności za wynajem lokalu ZLP w Rynku. Sprawa weszła nawet na wokandę sądową. Biurokratyczna, szarpiąca nerwy mordęga (dokumentowana szeregiem pism) po wielu niepowodzeniach znalazła jednak finansowo szczęśliwy koniec. Dzięki aktywności M. Buchowskiego i zwłaszcza W. Żołnowskiego (wówczas sekretarza zarządu) dług opolskiego oddziału został w końcu umorzony. Udało się też prezesowi uratować część dokumentacji archiwalnej z zamkniętego lokalu i zdeponować  tę dokumentację w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Opolu. Niemniej 19 stycznia 2011 r. M. Buchowski złożył rezygnację z funkcji prezesa. Po nim funkcję tę pełnił przejściowo Władysław Żołnowski, a po nim przez trzy kadencje (do 2019 r.) Teresa Nietyksza, następnie Piotr Żarczyński (razem z zarządem w składzie: Stanisław S. Nicieja — wiceprezes, ELżbieta Lisak-Duda — sekretarz, Renata Blicharz — skarbnik, Adriana Jarosz — członek). Piotr Żarczyński niebawem po objęciu funkcji złożył rezygnację.

Obecnie (wrzesień 2019) oddział liczy 17 członków oraz posiada zarząd (zrekonstruowany 6.09.2019) w składzie: Adriana Jarosz — prezes, S. S. Nicieja — wiceprezes, E. Lisak-Duda — sekretarz, R. Blicharz — skarbnik, Walter Pyka — członek. Komisję Rewizyjną wybrano w składzie: Marian Buchowski, Władysław Żołnowski.

Oddział nadal nie posiada własnego lokalu (na zebrania korzysta z życzliwości Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Jana Pawła II w Opolu) i

Od momentu powstania oddziału w 1955 r. jego prezesami byli (niektórzy więcej niż jeden raz) — alfabetycznie: Zbyszko Bednorz, Marian Buchowski, Stefan Chmielnicki, Harry Duda, Jan Goczoł, Ryszard Hajduk, Ryszard Kincel, Adolf Niedworok, Teresa Nietyksza, Rafał Urban, Piotr Żarczyński, Władysław Żołnowski.

Smutny dopisek — do r. 2019 (od momentu reaktywacji oddziału) odeszli: Wiesław Malicki (1935-2011); Kazimierz Kowalski (1926-2012); Zygmunt Dmochowski (1931-2013); Jan Goczoł (1934-2018); Tadeusz Soroczyński  (1942-2018).

 

[Opracował H.D., 7.09.2019]